دکتر غلامحسین قائدی، روان‌پزشک، عضو هیات علمی دانشگاه شاهد و عضو گروه پژوهشی خانواده و سلامت ج ن س ی
در آمار‌های مختلفی که در ایران و دنیا در زمینه سرطان و مشکلات ج ن س ی گرفته شده، نتایج مختلفی به دست آمده است. بعضی از این نتایج نشان می‌دهد که بین ۲۰ تا ۹۰ درصد کسانی که دچار سرطان می‌شوند، از مشکلات ج ن س ی نیز رنج می‌برند. همانطور که می‌دانید بیماری سرطان جزو بیماری‌های مزمن است که هم سبب تحلیل قوای بدنی فردی می‌شود و هم باعث کاهش توانایی در فعالیت‌های روزمره شده و سبب به وجود آمدن برخی مشکلات ج ن س ی می‌شود. ضمن اینکه فرد ممکن است به دلیل بیماری‌ای که دارد مبتلا به افسردگی شود که خود افسردگی هم همانطور که در شماره‌های پیشین ذکر شد، سبب ایجاد اختلالاتی در روابط زناشویی و ج ن س ی می‌شود. حال در برخی از افراد ممکن است خود افسردگی و در بعضی دیگر، درمان افسردگی و داروهای مربوط به آن ایجاد مشکل کند.
به طور کلی سرطان‌ها، هم خودشان و هم درمان‌هایی که برایشان انجام می‌شود مانند شیمی‌درمانی، رادیوتراپی و … مشکلاتی را در زمینه مسایل ج ن س ی ایجاد می‌کنند. از جمله سرطان‌هایی که دستگاه تناسلی را درگیر می‌کنند سرطان رحم، مهبل، تخمدان‌ها، بیضه و پروستات هستند که به صورت مستقیم اعضای ج ن س ی را تحت تاثیر قرار می‌دهند اما بعضی از سرطان‌ها هم هستند که بافت‌های دیگر بدن را مبتلا می‌کنند، ولی ممکن است درمان و عوارض جسمی ناشی از آنها مستقیما اعضای ج ن س ی را تحت تاثیر قرار ندهند اما مشکلاتی را در زندگی زناشویی و در مسایل ج ن س ی فرد ایجاد می‌کنند.
نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که در گذشته به کیفیت زندگی و مسایل ج ن س ی بیماران بهایی داده نمی‌شد حال آنکه که خیلی از افراد فکر می‌کنند داشتن زندگی ج ن س ی، یعنی اینکه بقا دارند و احساس می‌کنند اگر فعالیت ج ن س ی داشته باشند، بقای زندگی‌شان برقرار است، ولی اگر فعالیت ج ن س ی نداشته باشند یعنی دیگر بقا نخواهند داشت. این مساله ممکن است روی عزت نفس و تصورشان از خودشان تاثیر داشته باشد.
میزان وقوع سرطان، وسعت و مدت زمانی که فرد دچار این مساله می‌شود، می‌تواند در اختلال عملکرد ج ن س ی فرد تاثیر داشته باشد. از آنجا که زندگی ج ن س ی هر فردی مختص به خودش است، یک زوج ممکن است میزان فعالیت ج ن س ی خاصی را طبیعی و زوج دیگر همان میزان فعالیت ج ن س ی را غیرطبیعی بداند. توصیه روان‌پزشکان به بیماران مبتلا به سرطان این است که ضمن درمان بیماری‌شان حتما تحت خدمات روانپزشکی ج ن س ی نیز قرار بگیرند تا کمتر از مشکلات حاصل از آن رنج ببرند.
خیلی از افراد به سرطان مبتلا می‌شوند ولی ممکن است بتوانند به راحتی با این مشکل کنار بیایند، تا جایی که این بیماری روی عملکرد ج ن س ی آنها تاثیر چندانی نگذارد اما در بعضی دیگر هم ممکن است عملکرد ج ن س ی را دچار اشکال کند. یکی از مسایلی که باید به آن توجه کنیم فرآیند سرطان و درمان آن است علایمی مانند ضعف، درد، تهوع و ریزش مو که سبب می‌شود فرد احساس کند جذاب نیست و همه و همه سبب می‌شوند که زندگی زناشویی و عملکرد ج ن س ی بیمار دچار اشکال شود.
سرطان در سنین باروری
بحث دیگری که کمتر به آن توجه می‌شود افرادی هستند که در سنین باروری قرار دارند و به خاطر مساله سرطان، شیمی‌درمانی و رادیوتراپی ممکن است نازا شوند و و بارداری‌شان دچار اشکال شود که به این دسته از افراد هم باید توجه ویژه‌ای شود. همانطور که می‌دانید در کشور ما ناباروری خود به تنهایی استرس زیادی را برای زوجین ایجاد می‌کند. حال اگر فرد، مبتلا به سرطان هم بشود و گاها اندام‌های ج ن س ی را هم از دست بدهد، زندگی ج ن س ی‌اش به صورت مستقیم مجددا تحت تاثیر قرار می‌گیرد و به استرس ناباروری اولیه اضافه می‌شود. بنابراین دو مشکل در اینجا پیش می‌آید که هر دوی آنها می‌توانند مشکلات و مسایلی را برای فرد ایجاد کنند. بهتر این است که دوستان درمانگر ضمن درمان سرطان و بررسی سیستم‌ها، کارکرد ج ن س ی بیماران را هم بررسی کنند. مساله دیگری که باید به طور عام به آن توجه کنیم این است که ممکن است افرادی که دچار مشکلات ج ن س ی هستند قبل از سرطان هم عملکرد ج ن س ی خوبی نداشته باشند. طبیعی است که با ابتلا به سرطان مشکل دیگری به مشکل‌شان اضافه می‌شود و عملکرد ج ن س ی را بیشتر تحت تاثیر قرار می‌دهد.
سرطان در زنان یائسه
مشکل دیگر در زنان یائسه است. از نظر فرهنگی هم در کشور ما و هم در غرب میل ج ن س ی بعضی از خانم‌ها پس از یائسگی به دو دلیل افزایش می‌یابد. یکی اینکه محیط امنی در خانه ایجاد شده، فرزندان ازدواج کرده‌اند و زوجین استرس کمتری داشته باشند که ممکن است سبب افزایش میل ج ن س ی شود. دوم اینکه خطر بارداری ناخواسته نیز وجود ندارد. اگر این افراد هم دچار سرطان اندام‌های ج ن س ی یا دیگر اندام‌ها شوند در آنها نیز این مشکلات وجود دارد. این مساله می‌تواند استرس‌های روانی، عاطفی و روحی را هم برای بیمار مبتلا به سرطان و هم برای خانواده وی ایجاد کند. طبیعی است که وقتی یکی از زوجین، مبتلا به سرطان و عواقب ناشی از آن می‌شود، همسرش نیز ممکن است به دلیل این عواقب دچار مشکل شود.
سرطان‌پستان
سرطان‌پستان شایع‌ترین سرطان در بین زنان است که آمار آن در کشور ما نیز بالا است. همانطور که می‌دانید اگر این بیماری زود تشخیص داده شده و به سرعت نیز درمان شود، عمر فرد افزایش یافته و میزان سال‌هایی که زندگی می‌کند طولانی‌تر از فردی است که بیماری در او دیر تشخیص داده می‌شود اما به هر حال برداشتن پستان و عوارضی ناشی از درمان‌های آن، این زندگی طولانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل برخی از این افراد یکی دو سال پس از جراحی و شیمی درمانی و دیگر درمان‌ها به زندگی ج ن س ی عادی قبلی خود برمی‌گردند ولی بعضی‌ها هم ممکن است این برگشت طبیعی به زندگی ج ن س ی را تجربه نکنند و مشکلات زیادی پیش رو داشته باشند زیرا همانطور که ذکر شد شیمی‌درمانی‌سبب از کار افتادن تخمدان‌ها شده، ترشح هورمون‌ها انجام نمی‌شود و در نتیجه سبب از بین رفتن رحم، کاهش مرطوب‌سازی، اشکال در احتقان عروقی و کاهش میل ج ن س ی می‌شود. همه اینها سبب ایجاد مشکلاتی در زندگی ج ن س ی فرد می‌شود. در تحقیقی که در سال ۱۹۹۸ انجام شد، دیده شد که زندگی ج ن س ی حدود یک سوم، یعنی حدود ۳۰ درصد افرادی که سرطان پستان می‌گیرند، تحت تاثیر قرار می‌گیرد که این عدد، عدد بالایی است. تعدادی از این افراد گفته بودند که مشکلات‌شان ثانویه به علایم خود سرطان مانند درد و مشکلاتی که در مراحل چرخه زندگی ج ن س ی دارند. قسمتی از مشکلات نیز به همسر این افراد برمی‌گردد که ممکن است او را به عنوان یک فرد سرطانی نپذیرد یا عواملی مانند درمان، استرس‌های ناشی از بیماری، هزینه‌ها و… ممکن است سبب مشاجرات و تنش‌هایی بین زوجین شود و زندگی زناشویی را دچار مشکل کند.
در تحقیق دیگری، دیده شد که میزان بافتی که از پستان برمی‌دارند، تاثیر زیادی در روابط زناشویی ندارد، بلکه آنچه مهم است سلامت روانی فرد و میزان رضایت ج ن س ی ای است که قبل از عمل جراحی پستان داشته است. نکته‌ای که نباید فراموش کرد این است که به هر حال افرادی که بافت بیشتری از پستان‌شان را از دست می‌دهند، دچار نوعی نقص و اشکال در رابطه ج ن س ی خود می‌شوند. در مطالعات دیده شده است که اگر از نظر روانشناسی، از دست دادن یک عضو برای فرد ایجاد اشکال کند، استفاده از پروتز و حفظ ظاهر بیرونی در بهبود عملکرد ج ن س ی وی موثر است. این افراد از نظر روانی راحت‌‌تر با این مساله کنار آمده و عملکرد ج ن س ی بهتری خواهند داشت.
در تحقیق دیگری که انجام گرفته دیده شده است که به‌‌رغم همه مشکلات مانند درد، خشکی واژن کاهش میل ج ن س ی و… فعالیت ج ن س ی ۹۰ درصد از بیماران مبتلا به سرطان پستان ادامه پیدا کرده است اما ممکن است از نظر کیفیت و لذت مانند گذشته نباشند.
نتایج مطالعه دیگری نشان می‌دهد که حدود ۶۰ درصد این افراد دچار کاهش میل ج ن س ی و ۴۸ درصد دچار کاهش انگیزه ج ن س ی می‌شوند و همین امر سبب می‌شود که گرچه میل ج ن س ی هم خوب باشد اما فرآیند ج ن س ی به خوبی طی نشود. نکته‌ای که می‌تواند به این بیماران کمک کند این است که با همسر بیمار صحبت شود و زوج مورد بررسی و مشاوره قرار بگیرند تا هم از نظر مسایل روانی و هم از نظر مسایل ج ن س ی مشاوره بگیرند و کیفیت زندگی‌شان را بهبود ببخشند.
سرطان بیضه
بیضه منبع تولید هورمون‌های ج ن س ی در مردان است و طبیعتا اگر دچار مشکل شود سبب کاهش میل ج ن س ی ، ناتوانی در نعوظ و اشکال در انزال می‌شود. دیده شده است که تعدادی از بیماران با درمان‌های هورمونی یا روش‌هایی که از بیرون انجام می‌شود، درمان می‌شوند اما نه این‌طور که کاملا بهبود پیدا کنند. مشکلات در روابط ج ن س ی و زناشویی در این گروه از بیماران نیز بسته به نوع میل ج ن س ی و فرآیند ج ن س ی شان قبل از ابتلا به سرطان است. در یک تحقیق مشخص شد، مهم‌ترین تغییری که بیماران مبتلا به سرطان بیضه در روابط ج ن س ی داشتند این بود که تعداد نزدیکی‌های آن کاهش پیدا کرده بود. ۳۵ درصد از آنها فکر می‌کردند که اشکال در روابط بین همسرشان سبب شده است که مشکلات ج ن س ی برایشان ایجاد شود و ۶۵ درصد هم مشکل‌شان را ناشی از سرطان می‌دانستند.
سرطان دهانه رحم
سرطان دهانه رحم از مشکلاتی است که در کشور ما باید به آن بسیار تاکید شود. متاسفانه در حال حاضر تبلیغ چندانی در مورد تست پاپ‌اسمیر یا تست نمونه‌گیری از دهانه رحم انجام نمی‌شود تا خانم‌ها مرتب به مراکز درمانی مراجعه کرده و از این نظر بررسی شوند. این مساله در بسیاری از جوامع تاکید می‌شود و مزیت‌اش هم این است که سرطان سریع‌تر تشخیص داده شده و زودتر هم درمان می‌شود. همانطور که می‌دانید دهانه رحم یک عضو تناسلی است و اگر دچار مشکل شود زندگی ج ن س ی هم دچار تغییر می‌شود، پس برای اینکه زندگی ج ن س ی را حفظ کنیم باید از پاپ‌اسمیر شروع کنیم و به صورت دوره‌ای بررسی‌های لازم را در این زمینه انجام دهیم تا به سرطان و در نتیجه به مشکلات ج ن س ی منجر نشود یا حتی اگر التهابی وجود دارد که در مراحل اولیه سبب درد در بیمار می‌شود آن را برطرف کنیم تا مشکلات ج ن س ی وی نیز حل شود. ضمن اینکه درمان سرطان دهانه رحم نیز مشکلاتی از قبیل درد به هنگام نزدیکی، تنگی مجرای واژن، به وجود آمدن حالت فیبروتیک و… ایجاد می‌کند که خود سبب مشکلاتی در روابط ج ن س ی می‌شود.
نکته‌ای که باید به آن تاکید کرد این است که بعضی از خانم‌ها تحت تاثیر تبلیغات غلطی که صورت می‌گیرد قرار گرفته و فکر می‌کنند که هر کس فعالیت ج ن س ی اش را زودتر شروع کند، شانس بیشتری برای ابتلا به سرطان دهانه رحم دارد. این مساله سبب می‌شود که افراد از ترس برچسب خوردن برای انجام پاپ‌اسمیر مراجعه نکنند و فکر می‌کنند اگر تست‌شان مثبت شود، همه فکر می‌کنند که فعالیت ج ن س ی شان را زود شروع کرده‌اند که در حال حاضر مبتلا به سرطان شده‌اند.
نکته مهم دیگر این است که بعضی از خانم‌ها فکر می‌کنند که اگر پاپ‌اسمیر بدهند و بفهمند که سرطان دارند هم باروری‌شان دچار اشکال می‌شود و هم بحث زندگی ج ن س ی شان و اگر دنبال انجام این تست نروند، از نظر روانی راحت‌ترند، در صورتی که اگر مشکلی ایجاد شده باشد، سریع‌تر تشخیص داده شده و درمان شروع می‌شود و از مشکلات ج ن س ی بیشتر، پیشگیری می‌کنند اما اگر خانم‌ها زود مراجعه نکنند، ممکن است سرطان پیشرفت کرده و فرصت درمان را از دست بدهیم و نه تنها مشکلات ج ن س ی فرد بیشتر می‌شود، بلکه سبب می‌شود عواقب ناگواری مانند تهاجم سرطان به بافت‌های دیگر و حتی مرگ را برای فرد به همراه داشته باشد.
دیگر سرطان‌ها
علاوه بر سرطان‌های اعضای ج ن س ی ، سرطان‌های دیگر مانند لنفوم، خون و بافت‌های دیگر ممکن است که به صورت مستقیم، مسایل ج ن س ی را تحت تاثیر قرار ندهند اما قسمتی از آنها ایجاد افسردگی و علایم اضطرابی می‌کنند. قسمت دیگری از آنها نیز به دلیل درمان‌های دارویی و عوارض ناشی از آن، زندگی ج ن س ی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در بعضی دیگر چون فرد لاغر شده و چهره‌اش تغییر می‌کند، ممکن است در تصوری که از خودش دارد اختلال ایجاد شده و سبب شود که زندگی ج ن س ی فرد را نیز تحت تاثیر قرار دهد. نکته‌ای که باید به آن خیلی تاکید کرد این است که اینها هم به هر حال جزیی از جامعه هستند و مثل همه افراد سالم به یک زندگی و کارکرد ج ن س ی مناسب نیاز دارند. این بر عهده درمانگران است که بیماران را راهنمایی کنند و مناسب‌ترین درمان را برایشان انجام بدهند. مشاوره‌های لازم برایشان انجام شود و به درمان مسایل ج ن س ی شان توجه شود زیرا درمان مسایل ج ن س ی به طور مستقیم کیفیت عملکرد ج ن س ی را تحت تاثیر قرار داده و کیفیت زندگی را بهتر می‌کند. هر چه کیفیت زندگی بالاتر باشد، امید به زندگی را در بعد خود بیماری نیز بهتر می‌کند و تحمل بیمار در طی فرآیند درمان افزایش می‌یابد. بنابراین توجه به مسایل ج ن س ی در بیماران سرطانی می‌تواند به طور مستقیم کیفیت را تحت تاثیر قرار دهد و کیفیت زندگی روابط زناشویی، روابط خانوادگی، روابط بین زوجین و بین زوجین و فرزندان را بهبود بخشیده، بیمار به راحتی مشکلات بیماری خود را تحمل کرده و طول عمر ناشی از سرطان هم افزایش می‌یابد.
یک نکته که به نظرم کمتر به آن توجه می‌شود این است که دوستانی که در امر درمان بیماران سرطانی هستند در تمام دنیا به وجه ج ن س ی این بیماران کمتر توجه می‌کنند، یعنی وقتی بیماری به یک متخصص رادیوتراپیست یا انکولوژی مراجعه می‌کند سوالاتی در مورد مسایل ج ن س ی از او پرسیده نمی‌شود یا ممکن است توجه ویژه‌ای به آن نشود، در صورتی که ما می‌دانیم این مسایل هم کیفیت زندگی و هم روابط با همسر بیمار سرطانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و سیستم زندگی آنها را دچار تغییر می‌کند.