کهولت و افزایش سن یکی از مهمترین فاکتورها در عملکرد جنسی افراد محسوب می شود. این دوره معمولا با تغییرات فیزیولوژیکی خاص و معینی همراه است. دوران کهن سالی برای هر یک از دو جنس دارای ویژگی های خاصی به لحاظ رفتار و عملکرد جنسی می باشد. تغییرات هورمونی، تغییرات فیزیکی، افزایش آستانه تحریک، کاهش سطح انرژی، یائسگی در زنان و بسیاری عوامل دیگر در این سنین برای افراد رخ داده و تعیین کننده نوع رفتار و عملکرد جنسی ان ها می باشد. نتایج به دست امده از سال ها مطالعه در این حوزه در نهایت ما را به یک نتیجه گیری کلی رسانده است و آن اینکه رفتار و عملکرد جنسی در زنان و مردان در کهن سالی متاثر از عوامل فیزیولوژیکی، روانشناختی و بین فردی است. با این حال نتایج مطالعات نشان داده است که رفتار و عملکرد جنسی در مردان عمدتا متاثر از عوامل فیزیولوژیکی است و در زنان عمدتا متاثر از عوامل روانشناختی و بین فردی.

آنچه که مسترز و جانسون به عنوان فرایند یک رابطه جنسی تعریف کرده بوده اند (فرایندی شامل ۴ مرحله تحریک، فلات،ارگاسم و فرونشانی)          همگی در کهن سالی تغییر می کنند. همزمان با افزایش سن، میل جنسی الزاما در نتیجه تحریک و برانگیختگی جنسی حاصل نمی گردد، تحریک و برانگیختگی جنسی نیز مستلزم تماس فیزیکی بیشتر و تحریک دستی خواهد بود. شدت خیال پردازی های جنسی کاهش خواهد داشت یک مرد نسبت به دوران جوانی اش خیلی دیرتر به نعوظ می رسد و انزال نیز مدت زمان بیشتری طول خواهید کشید.

تغییرات فیزیکی عمده در مردان در جدول شماره ۱ ذکر شده اند.

 

 

علاوه بر این تغییرات، مردان کهن سال تغییرات فیزیولوژیکی دیگری نیز تجربه می کنند؛ نازک شدن موهای شرمگاهی، شل شدن کیسه بیضه، ضعیف شدن عضلات پرینه ای و… . انزال در مردان کهن سال دیرتر اتفاق می افتد، خروج منی شدت قبل را ندارد و شدت ارگاسم به همین دلایل کاهش خواهد داشت. شدت انزال ممکن است به ۵۰ درصد حالت معمول برسد. البته این مسائل ممکن است از فردی به فردی دیگر متغیر باشد، این مسائل عمدتا تحت تاثیر عواملی نظیر وجود همسر جذاب ، فقدان بیماری های فیزیکی یا روانشناختی حاد و کیفیت روابط بین فردی می باشد.

 

 

تغییراتی که با افزایش سن در زنان ایجاد می شود در جدول شماره ۲ ذکر شده است.

 

به مانند مردان، زنان نیز علاوه بر علائم اصلی ذکر شده، علائم فیزیکی دیگری نظیر نازک شدن موهای شرمگاهی، چروک شدن لب های فرج، رقیق شدن ترشحات واژنی و سستی عضلات پرینه ای را دارند. رقیق شدن ترشحات مهبلی باعث کاهش ترشحات مهبلی شده و این مساله می تواند منجر به دیسپارونیا و حتی خونریزی به هنگام آمیزش گردد، در نتیجه حتی ارگاسم نیز ممکن است دردناک باشد.

در مردان پا به سن گذاشته با کاهش تستسترون، فعالیت سلول های شبکه ای لیدیگ[۱]، کاهش می یابد (بعد از سنین ۵۰ سالگی، هر سال حدود ۰٫۰۴ تا ۰٫۰۸ درصد).

نگرش ها و باورهای اجتماعی در ارتباط با رفتارجنسی در این سنین، نامناسب و متناقض بوده و نقش مهمی در کاهش فعالیت جنسی در دوران کهولت دارند. کاهش فعالیت جنسی و کم شدن جذابیت و توانایی جنسی، مساله ای است که افراد مسن مشکلات زیادی در پذیرش و مواجه شدن با آن دارند. تقریبا بیشتر ان ها نگرش های منفی نسبت به رفتار جنسی خود پیدا می کنند. نتایج به دست آمده از  مطالعات انجام شده نشان داده است تقریبا ۲۵ درصد افراد مسن داشتن رابطه جنسی در این سنین را نوعی گناه میدانند، بیش از ۵۰ درصد آن ها فعالیت جنسی مناسب این سنین را ندارند و حدودا کمتر از ۱۵ درصد آن ها آماده صحبت کردن درباره روابط جنسی در این سنین هستند. عوامل دیگری نظیر روابط آشفته، مشکلات روانشناختی نظیر اضطراب، افسردگی و سایر نگرانی ها معمولا بر رفتار جنسی در این دوران تاثیر میگذارد.

داشتن فعالیت جنسی در این سنین، متاثر از برخی عوامل مهم و تاثیر گذار هستند، سلامت جسمانی، در دسترس بودن همسر و یک الگوی فعالیت جنسی ثابت و منظم  از جمله مهمترین عوامل در حفظ و نگهداری از فعالیت جنسی در کهن سالی می باشد. مطالعات نشان داده است که در زوجین بالای ۶۰ سال، فعالیت جنسی حدودا ۵۵ تا ۶۰ درصد کاهش می یابد و در زوجین بالای ۷۰ سال فعالیت جنسی به ۲۵درصد کاهش می یابد.

زنان نیز در این سنین معمولا شکایات جنسی خیلی کمتری دارند و فقدان فعالیت جنسی در این دوران را راحت تر از سنین جوانی یا میانسالی می پذیرند. نتایج مطالعه ای که بارلو(۱۹۹۷) انجام داد نشان داد که بیش از ۷۳ درصد زنان در سنین ۵۵ تا ۸۵ فعالیت جنسی قابل توجهی ندارد و کمتر از ۱۱ درصد آنان واقعا از نظر جنسی فعال هستند.  به طور کلی مردان مسن تر نسبت به زنان مسن تر تمایل بیشتری به داشتن رابطه جنسی دارند.

یکی از عوامل مهم در حفظ فعالیت جنسی در دوران کهن سالی سلامت جسمانی وروانی می باشد. نتایج مطالعات نشان داده است افرادی که از نظر جسمانی و روانی سالم هستند، مشکلات زناشویی چندانی ندارند و به طور کلی وضعیت فردی و بین فردی  خوبی دارند، فعالیت جنسی بیشتری در سنین بالاتر از خود نشان میدهند و حدودا کمتر از ۳۶ درصد آنان مشکلاتی در ارتباط با فعالیت جنسی خود تجربه می کنند.

افزایش سن معمولا با کاهش فراوانی رابطه جنسی همراه است. در مطالعه ای که بر روی ۳۱۹ مرد ۵۰ تا ۸۰ ساله انجام شد، نتایج نشان داد که با افزایش سن فراوانی رابطه جنسی به دلیل ناتوانی فیزیکی کاهش می یابد که در این مطالعه برای افراد گروه سنی ۵۰ تا ۶۰ سال حدودا ۵۱درصد و برای گروه سنی بالاتر تا ۸۰ سال بین ۵۶ تا ۹۷ درصد متغییر بود. برای افراد گروه سنی ۷۰ تا ۸۰ سالگی، ارگاسم فقط یکبار در ماه اتفاق می افتاد. عمده مطالعات انجام شده در این زمینه در آمریکا انجام شده است و اطلاعات خیلی کمتری در ارتباط با فعالیت حنسی افراد کهن سال در کشورهای دیگر وجود دارد. با این حال نتایج به طور کلی نشان میدهد که افزایش سن با کاهش فراوانی در رابطه جنسی و مشکلات فیزیکی همراه است که کیفیت روابط جنسی را نیز تحت تاثیر قرار میدهد. این مسایل اگر با مشکلات روانشناختی و اجتماعی/ روانی نیز همراه باشد به مراتب بیشتر خود را نشان میدهد. مرگ همسر، ازدواج فرزندان، بازنشستگی، بیماری پزشکی حاد، مشکلات روانشناختی و مسائل و مشکلات اقتصادی و… از جمل عوامل روانشناختی و اجتماعی مهمی هستند که در این زمینه تاثیرات عمیقی به همراه دارند.

نتایج حاصل از مطالعات انجام شده نشان داده است که عمده ترین مشکلات جنسی در افراد نشان میدهد که در زنان حدودا ۳۲ درصد دارای بی میلی جنسی، ۲۶ درصد مشکل در رسیدن به ارگاسم و ۱۶ درصد مشکل در لزج شدن واژن و اختلال درد را تجربه می کنند. در مردان نیز ۳۱ درصد مشکل انزال زودرس، ۱۸ درصد اضطراب عملکرد و ۱۸ درصد اختلال در عملکرد نعوظ دارند. همچنین نتایج نشان داده است که بی میلی جنسی عمدتا به دلیل نارضایتی و ناخشنودی کلی از زندگی می باشد و به طور کلی بدکارکردی های جنسی صرفنظر از مشکلات فیزیکی نظیر خستگی و کاهش انرژی، عمدتا متاثر از ناخشنودی و نارضایتی از روابط بین فردی می باشد.

مساله مهمی که باعث تشدید و افزایش مشکلات جنسی در این دوران می گردد این است که افراد مسن کمتر به دنبال کمک های تخصصی برای مشکلات جنسی خود هستند. 

 

سبب شناسی مشکلات جنسی در کهن سالی

هیچ موضوعی به اندازه عملکرد جنسی را نمی توان براساس دیدگاه روانشناختی/اجتماعی/ فیزیکی تحلیل و تبیین کرد. لذا برای هرگونه مشکل در حیطه سلامت جنسی در هر سنی باید به دنبال عوامل روانشناختی،فیزیکی و اجتماعی و بین فردی بود.

۱-     علل فیزیکی: افزایش سن با افزایش میزان بیماری های حاد پزشکی همراه است. داروهای تجویز شده برای این بیماری ها و در مواردی جراحی های صورت گرفته برای درمان، عواقب روانشناختی و فیزیکی ناشی از مصرف داروها و جراحی های صورت گرفته، از جمله عوامل مهم و تاثیرگذار بر عملکرد جنسی افراد هستند. مشکلات قلبی عروقی، فشار خون بالا، دیابت، مشکلات کلیوی، سرطان، آرتروز و سایر مشکلات فیزیولوژیکی از جمله این بیماری ها هستند. در کنار بیماری ها انجام عمل های جراحی خاص نظیر بیرون آوردن پروستات،بیرون آوردن رحم یا برداشتن قسمتی از پستان و … نیز بر عملکرد جنسی افراد کهن سال تاثیر میگذارند. البته باید عنوان داشت تمام این بیماری ها ممکن است در سنین پایین تر نیز اتفاق بیفتند اما در سنین بالا شیوع بیشتری خواهند داشت.

۲-     عمده ترین مشکلات مرتبط با سلامت روان که می تواند بر عملکرد و رفتار جنسی افراد مسن تاثیر بگذارند عبارتند از افسردگی، اضطراب، زوال عقل و اختلالات هذیانی. مطالعات نشان میدهد افسردگی و زوال عقل تاثیر عمیقی بر عملکرد جنسی در این سنین دارد. اختلالات هذیانی ممکن است با حسادت مرضی همراه بوده و منجر به ایجاد فشار روانی شدیدی در شریک جنسی می گردد که در نهایت بهزیستی و کیفیت زندگی وی را تحت تاثیر قرار میدهد.

۳-     وابستگی به الکل و موارد مخدر از عوامل مهمی هستند که بر عملکرد جنسی تاثیر به سزایی دارند. این علل بویژه در سنین بالا تاثیرات به مراتب عمیق تری بر عملکرد جنسی می گذارند. مصرف بیش از اندازه الکل باعث به تاخیر افتادن ارگاسم شده  و منجر به اختلال در نعوظ می گردد. هرچند مصرف موادی نظیر کوکائین و آمفتامین ها در اثر تاثیراتی که بر خلق و انرژی می گذارد، ممکن است در ابتدا باعث افزایش میل و برانگیختگی جنسی گردد، اما به تدریج تاثیرات مخربی بر عملکرد جنسی خواهد داشت.

۴-     یکی از مهمترین عوامل موثر بر عملکرد جنسی مصرف داروهایی می باشد که برای بیماری های پزشکی و روانپزشکی تجویز می شود. مطالعات مختلف نشان داده اند که مصرف داروهای ضدافسردگی (شامل MOI، SSRIs و … ) باعث کاهش عملکرد جنسی بویژه در حوزه میل و برانگیختگی جنسی، ارگاسم و بدکارکردی نعوظ می گردند. مطالعات نشان داده است که نزدیک به ۵۰ درصد افرادی که از SSRIs ها استفاده می کنند دارای نوعی بدکاکردی جنسی هستند. علاوه برداروهایی که مصارف روانپزشکی دارند، داروهای نظیر داروهای ضدتشنج، داروهای ضدفشارخون و… نیز بر رفتار و عملکرد جنسی تاثیرگذار هستند.

 

مدیریت و درمان بدکارکردی های جنسی

گام اول در مدیریت و درمان بدکارکردهای جنسی انجام یک ارزیابی جامع پزشکی، روانشناختی و اجتماعی است. این ارزیابی شامل گردآوری تاریخچه زوجین می باشد و روابط بین فردی آن ها نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. در این ارزیای علاوه بر انجام مصاحبه و گردآودری اطلاعات کلی در مورد مشکل لازم است ارزیابی های دقیق تر و اختصاصی تر نیز به عمل آید. این مسائل شامل ارزیابی فیزیولوزیکی عملکرد جنسی، سلامت روان، کارکردهای شناختی جنسی (باورها و طرحواره های شناختی جنسی)، روابط بین فردی و…در ارتباط با زوجین می باشد. انجام این ارزیابی ها کمک شایانی به ارائه یک برنامه مشخص درمانی و آموزشی خواهد داشت.

عمده ترین رویکردهای درمانی در جدول شماره ۳ ذکر شده اند:

 

 

 

 

 

 

آموزش مهارت های ارتباطی و جنسی متناسب با سن

مشاوره و روان درمانی

درمان هورمونی

درمان دارویی

استفاده از ابزارهای کمک امیزشی

 

از جمله ابعاد بسیار مهم یک برنامه درمانی برای بدکارکردی های جنسی، بررسی علل زیربنایی روانپزشکی می باشد که عمده انها از طریق آزمون های روانشناختی هم مشخص نمی گردند و نیاز است فرد تحت درمان روانپزشکی وروانشناختی قرار گیرد. استفاده از جلسات منظم روانپزشکی. مشاوره و رواندرمانی در این زمین می تواند کمک کننده باشد.

درمان های هورمونی،  یکی دیگر از رویکردهای درمان به بدکارکردی های جنسی است. مطالعات نشان داده است که بعد از سنین ۵۰ ، سطح تستوسترون سالانه بین ۰٫۰۴تا ۰٫۰۸ درصد کاهش می یابد. هرچند استفاده از تستوسترون می تواند تاحدی باعث افزایش میل جنسی در فرد گردد اما نتایج مطالعات در موردتاثیر استفاده از تزریق تستوسترون در رفع سایر بدکارکردی های جنسی متناقض هستند و حتی برخی مطالعات نشان داده است که تاثیر تستوسترون در افزایش میل جنسی به اندازه تاثیری است که استفاده از پلاسیبوها برافزایش میل جنسی میگذارد. واقعیت این است که مباحث مربوط به تستسترون بسیار بحث انگیز بوده است، تاثیراتی که این هورمون بر عملکرد جنسی  وحتی هیجانات و واکنش های هیجانی ما دارد، انکار ناپذیر است، ولی عده ای معتقد هستند استفاده از آن تناسبی با کاهش میزان آن در سنین بالا ندارد.  از طرف دیگر مطالعات نشان داده است تزریق آندروژن در افراد مناسب، تاثیرات چشمگیری در رفع مشکلات جنسی دارد. افزایش انرژی جنسی، افزایش میل جنسی و بهبود زمان و کیفیت انزال از جمله تاثیراتی است که شواهد علمی محکمی در تایید آن وجود دارد. در بین زنان استفاده از درمان های هورمونی شیوع بیشتری دارد.

داروهای متعددی برای درمان مشکلات جنسی مردان مورد استفاده قرار می گیرند، از قبیل یوهیمبین (yohimbine)، فنوتولامین (phentolamine)، آمورفین(apomorphine)، بروموکریپبتین (bromocriptine) و ترازودن (bromocriptine). استفاده از سیلدنافیل وداروهای مشابه تاثیر عمیقی بر عملکرد نعوظ گذاشته است.مطالعات نشان داده اند که فنتولامین می تواند در زنان یائسه باعث افزایش برانگیختگی جنسی گردد.

در کنار دارودرمانی و رواندرمانی استفاده از ابزارهای و وسایل کمک امیزشی، نظیر کرم ها و ژل های آمیزشی می تواند کمک شایانی به تقویت روابط و عملکرد جنسی افراد کهنسال داشته باشد. کرم ها و ژل های کمک آمیزشی عمدتا برای افزایش عملکرد نعوظ یا روان سازی مهبلی مورداستفاده قرار میگرند و جنبه درمانی ندارد، یعنی استفاده از این ابزارهای به عنوان یک نوع راه حل درمانی پیشنهاد نمی گردد.

استفاده از ابزارهای مکانیکی نظیر پمپ خلاء بویژه برای مشکلات مرتبط با نعوظ بویژه برای مدتی در دو دهه قبل کاربرد بسیاری داشت. مطالعاتی که در این ارتباط انجام شده است نشان داده است که نزدیک به ۹۲ درصد استفاده کنندگان توانایی دستیابی به نعوظ را به دست آورده و تقریبا ۷۷ درصد موفق به آمیزش جنسی شده اند. هرچند این قبیل ابزارها امروزه استفاده کمتری دارد وبیشتر در گذشته مورداستفاده قرار میگرفته اما مطالعات متعددی کارایی این روش ها بویژه در طولانی مدت را نیز زیرسوال برده اند و معتقدند که این رویکردها در درمان نهایی و قطعی تاثیر چندانی ندارند.

در نهایت باید بیان داشت که افزایش سن و کهن سالی دورانی است که با تغییرات عمده فیزیکی همراه بوده و این تغییرات تاثیر عمیقی بر رفتار و عملکرد جنسی افراد میگذارند. در کنار تغییرات فیزیکی، مسائل روانشناختی و اجتماعی متعددی ممکن است شرایطی را ایجاد نماید که فرد دچار اختلال درعملکرد جنسی گردد. ارزیابی پزشکی، روانی و اجتماعی برای بررسی و تشخیص مشکلات فرد در این دوران از اهمیت بسزایی برخوردار است. مجموعه ای از عوامل پزشکی، روانی، اجتماعی و بین فردی در شکل گیری بدکارکردهای جنسی نقش داشته و لذا باید در فرایند ارزیابی جامع مورد بررسی قرار گیرند. رویکردهای درمانی عمده عبارتند از برنامه های اموزشی، دارودرمانی، درمان های هورمونی، رواندرمانی ومشاوره و استفاده از ابزارهای کمک امیزشی به عنوان یک برنامه مکمل درمانی و در پاره ای موارد نیز جراحی و استفاده از ابزارهای مکانیکی خاص. مطالعات صورت گرفته در مورد عملکرد جنسی افراد کهن سال در سطح جهانی اندک هستند، ولی در آمریکا این مطالعات بیشتر بوده و نتایج متفاوتی نیز ارائه داده اند. اطلاعات جهانی در مورد عملکرد جنسی در این گروه سنی اندک بوده و لازم است مطالعات منسجمی در اینباره صورت پذیرد.

 

منابع و ماخذ:

1. Rowland DL, Incrocci L. Handbook of Sexual and Gender Identity disorders. New York: John Wiley & Sons, Inc; 2008.
2. Balon R, Segraves RT. Handbook of sexual dysfunction. Taylor & Francis Books, Inc.; 2005.
3. Levine SB. Handbook of Clinical Sexuality for Mental Health Professionals. Taylor & Francis Books, Inc., 2003.
4. Raina R, Pahlajani G. Female sexual dysfunction: classification, pathophysiology and management”. Journal of Modern tends, 2007; 61: 367-391.
5. Althof SE, Needle RB. Psychological factors associated with male sexual dysfunction: screening and treatment for the urologist. Urol Clin North Am. 2011 May; 38(2):141-6. doi: 10.1016/j.ucl.
6. Johnson SD, Phelps DL, Cottler, LB. The association of sexual dysfunction and substance use among a community epidemiological sample. Archives of Sexual Behavior, 2004; 33(1), 55–۶۳٫
7. Wincze JP, Carey MP. Sexual dysfunction: A guide for assessment and treatment, Second Ed. New York: The Guilford Press: 2001.

1. Phanjoo, A., L. (2000). Sexual dysfunction in old age. Advances in Psychiatric Treatment (2000), vol. 6, pp. 270–۲۷۷.

9. Bachmann, G. A. (1990) Sexual issues at menopause. Annals of the New York Academy of Sciences, ۵۹۲, ۸۷–۹۴٫
10. Barlow, D. H., Cardozo, L. D., Francis, R. M., et al (۱۹۹۷) Urogenital ageing and its effect on sexual health in older British women. British Journal of Obstetrics and Gynaecology, ۱۰۴, ۸۷–۹۱٫
11. Brahler, E. & Unger, U. (1994) Sexual activity in advanced age in the context of gender, family status and personality aspect. Zeitschrift für Gerontologie, ۲۷, ۱۱۰–۱۱۵٫

 

12. Gray, A., Berlin, J. A., McKinlay, J. B., et al (۱۹۹۱) an examination of research design effects on the association of testosterone and male ageing: results of a metaanalysis. Journal of Clinical Epidemiology, ۷, ۶۷۱–۶۸۴٫
13. Schiavi, R. C., White, D. & Mandeli, J. (1997) Effects of testosterone adminstration on sexual behaviour and mood in men with erectile dysfunction. Archives of Sexual Behavior, ۲۶, ۲۳۱–۲۴۱٫
14. Seidman, N. J. & Walsh, B. T. (1999) Testosterone and depression in ageing men. American Journal of Geriatric Psychiatry, ۷, ۱۸–۳۳٫