اختلال وسواس فکری – عملی ( OCD ) یک بیماری جدی است که بیش از چهار میلیون نفر در ایالات متحده به آن دچار هستند . در این اختلال ، افکار حالت تکرار شونده دارند . این افکار ذهن فرد را به خودش مشغول نگه می دارند و به منظور دور کردن خطر ، فرد را وادار می کنند تا کاری را تکرار کند . این افکار بسیار غیرمنطقی هستند و شما والدین هم به غیرمنطقی بودن آنها در فرزندتان آگاه هستید اما در سیستم اعتقادی او نفوذ کرده اند .

نفوذ این افکار در ذهن فرزندتان به قدری قوی و تکرار شونده است که او را وادار می کند تا برای دور نگه داشتن خطر دست به تشریفاتی بزند . این تشریفات ممکن است از ابتدا برای دیگران آشکار نباشد . یک دختر وسواسی احساس می کرد که باید تمام وسایلش را با ترتیب خاصی مرتب کند . او نمی توانست بخوابد مگر اینکه تمام لباسهایش را تا کند و آنها را به ترتیب رنگ بچیند و کفش هایش را کنار تختش بگذارد در حالی که بندهای آن را به شیوه خاصی بسته بود . در یک مورد دیگر ، پسری احساس می کرد که باید قبل از مسواک زدن سه بار آیینه را لمس کند یا نوجوانی به طور وسواسی مجبور بود هر کجا آشغالی می بیند آن را بر دارد و نگه دارد .

 

در چه سنی اختلال وسواس شروع می شود ؟

اختلال وسواس می تواند در هر زمانی از کودکی تا بزرگسالی آغاز شود . اگر چه وسواس در سنین ابتدایی تر هم اتفاق می افتد ، معمولا دو رده سنی وجود دارد که اختلال وسواس ظاهر می شود . رده اول بین سنین ۱۰ و ۱۲ و رده دوم بین اواخر نوجوانی و اوایل نوجوانی است .

افکار وسواسی در کودکان – نوجوانان چه ویژگی هایی دارند ؟

–          افکار وسواسی ، تصورات و امیالی هستند که بارها و بارها تکرار می شوند و خارج از کنترل فرد هستند .

–          شخص نمی خواهد که این افکار را داشته باشد .

–          شخص افکار را مزاحم و ناخواسته می داند و می داند که این فکرها عاقلانه نیستند .

–          این افکار با احساسات ناراحت کننده ای مانند ترس ، نفرت ، شک یا احساسی که همه چیز باید به روش « مطلفا صحیح » انجام شود ؛ ظاهر می شوند .

–          این افکار وقت بسیار زیادی را از فرد می گیرند و مزاحم فعالیت های دیگر او ( مانند معاشرت ، کار ، رفتن به مدرسه و … ) می شوند .

نکته :

اکثر کودکانی که احساس اجبار درونی برای فکر کردن به شیوه خاصی را تجربه می کنند ، می دانند که فکر و رفتار وسواسی آنها عجیب و غیرعادی است در نتیجه سعی می کنند که رفتارشان را از دیگران مخفی کنند و مدتها به طور مخفیانه این کارها را انجام می دهند .بچه ها نمی خواهند که افکار وسواسی شان را به دیگران بگویند چون می ترسند و خجالت می کشند . آنها به والدین شان نمی گویند که چه در سرشان می گذرد . آنها در سکوت رنج می کشند و ممکن است که نتوانند کمکی را که برای مقابله با خواسته های ترسناک درونی خود به آن نیاز دارند ، دریافت کنند . بنابراین بسیار اهمیت دارد که والدین و اولیای مدرسه نسبت به نشانه های ظریف این اختلال گوش به زنگ باشند .

توجه کنید : نسبت به هر رفتار عجیب کودکتان هشیار باشید . آیا این رفتارها دائما تکرار می شود ؟ آیا کودکتان در زمان انجام آن هیجان منفی مانند ترس ، اضطراب ، خشم ، شک دارد ؟

 

رفتارهای وسواسی در کودکان – نوجوانان چه ویژگی هایی دارند ؟

–          رفتارهای وسواسی ، کارهایی هستند که فرد درگیرشان می شود تا فکرهایش را خنثی ، بی اثر یا آنها را از خود دور کند .

–          یک نوجوان وسواسی معمولا می داند که این کار تنها یک راه حل موقتی است اما به جای اینکه یک راه حل منطقی و بهتری را برای مشکلش پیدا کند ، به رفتار وسواسی اش به عنوان یک راه فرار ادامه می دهد .

–          رفتارهای وسواسی از لحاظ اجتماعی مفید نیستند و برای کودک – نوجوان دست و پا گیر هستند و زمان زیادی از روز را به خود اختصاص می دهند .

نکته :

آیا تمام رفتارهای تکراری و تشریفاتی نشانه اختلال وسواس فکری – عملی در کودک و نوجوان هستند ؟

تمامی رفتارها و اعمال تکرار شونده ، وسواسی نیستند . برخی از رفتارهای تکرار شونده می تواند بخش طبیعی از فرآیند رشد کودک باشد . بین سالهای دو تا هشت سالگی این امر طبیعی است که کودکان سعی می کنند از طریق رفتارهای تکراری محیط خود را کنترل کنند . به عنوان مثال کودکان اغلب اصرار دارند که تشریفات خود را قبل از خواب با جزئیات تمام انجام دهند مثلا به شکل خاصی شب به خیر بگویند ، اسباب بازی هایشان را به ترتیب خاصی بچینند و به تعداد مشخص پدر و مادرشان را ببوسند . اکثر کودکان کلکسیونهایی را جمع می کنند که شبیه وسواس احتکار کردن است در صورتی که این جمع کردن وسایل ، وسواس به شمار نمی آید . بین سالهای هفت تا یازده سالگی کودکان به طور طبیعی قاعده مند و مقرراتی هستند . این تشریفات به کودک کمک می کند تا روابط اجتماعی خود را عمیق تر کند . زمانی که کودکان بزرگتر شدند این تشریفات و رفتارهای تکرار شونده ، از بین می روند و کودکان انعطاف پذیری بیشتری در مورد قواعد پیدا می کنند .

فهرست افکار وسواسی در کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال وسواس فکری – عملی به شرح زیر است :

۱        – ترس از آلودگی در مورد :

–          ترشحات بدن ( مثل ادرار ، مدفوع )

–          میکروبها و بیماری ( مثل ایدز )

–          مواد شیمیایی خانگی ( مثل پاک کننده ها ، حلال ها )

–          کثیفی

۲        – ترس از دست دادن کنترل :

–          ترس از عمل به فکر صدمه زدن به خود

–          ترس از عمل به فکر صدمه زدن به دیگران

–          ترس از تصورات خشن و وحشتناک در ذهن

–          ترس از دشنام گویی یا قسم خوردن

–          ترس از دزدیدن اشیاء

۳        – کمال طلبی :

–          نگرانی درباره دقت و تساوی

–          نگرانی از ندانستن یا به یاد نیاوردن چیزی

–          ترس از دست دادن یا فراموش کردن اطلاعات مهم به هنگام دور انداختن چیزی

–          ناتوانی در تصمیم گیری برای دور انداختن یا نگاه داشتن وسایل

–          ترس از گم کردن وسایل

۴        – صدمه :

–          ترس از مسئول بودن برای اتفاقی وحشتناک ( مثل آتش سوزی ، سرقت )

–          ترس از صدمه زدن به دیگران به دلیل عدم مواظبت ( مثل انداختن چیزی بر زمین که کسی بر روی آن لیز بخورد و صدمه ببیند )

۵        – افکار ناخواسته جنسی :

–          افکار و تصورات ممنوعه یا فاسد جنسی

–          فکرهای وسواسی درباره هم جنس گرایی

–          افکار وسواسی جنسی که کودکان یا زنای با محارم را شامل می شود

–          افکار وسواسی درباره رفتار جنسی خشونت آمیز با دیگران

۶        – وسواس های مذهبی :

–          نگرانی از رنجاندن خدا و یا کفر گویی

–          نگرانی بیش از اندازه از حق / باطل یا اصول اخلاقی

فهرست رفتارهای وسواسی در کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال وسواس فکری – عملی به شرح زیر است :

۱ – شستن و پاک کردن :

–          فرد دستش را بیش از اندازه یا به روش خاصی می شورد .

–          افراط در حمام رفتن ؛ دوش گرفتن ؛ مسواک زدن ؛ اعمال دستشویی و توالت رفتن

–          پاک کردن بیش از اندازه لوازم خانگی یا اشیای دیگر

۲ – چک کردن ( وارسی ) :

–          فرد وارسی می کند تا به کسی آسیب نزند .

–          فرد وارسی می کند تا به خودش آسیب نزند .

–          وارسی کردن اینکه چیز وحشتناکی اتفاق نیافتاده است .

–          وارسی کردن بخش هایی از بدن

–          بررسی کردن مداوم مواردی مانند خاموش بودن چراغها ، بسته بودن گاز یا قفل بودن در

–          بررسی کردن مکرر تکالیف مدرسه

۳ – تکرار کردن :

–          بازخوانی ، بازنویسی یا پاک کردن مکرر تکالیف

–          انجام رفتارهای تکراری عجیب مانند راه رفتن عجیب و غریب در راهرو ، تعداد قدمهای مشخص برای رفتن از یک اتاق به اتاق دیگر ، لمس کردن وسایل به تعداد دفعات مشخص ، چشمک زدن

–          تکرار فعالیتهایی به صورت چند باره ( مثل انجام یک کار سه مرتبه زیرا عدد سه عددی « خوب » ، « درست » است .

–          دعا کردن برای جلوگیری از صدمه زدن ( به خود ، دیگران ، جلوگیری از پیامدهای وحشتناک )

–          شمارش چیزها به شیوه ی از پیش تعیین شده

–          جمع آوری اشیا به گونه ای که باعث بهم ریختگی زیادی در خانه می شود ( احتکار )

–          قرار دادن اشیاء به ترتیب خاص

–          گفتن ، پرسیدن یا اعتراف کردن برای کسب اطمینان دوباره

 

دلایل ایجاد کننده اختلال وسواس فکری – عملی چیست ؟

روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری همگی بر این نکته اذعان دارند که عوامل چندی اعم از: وراثت، روش های تربیتی والدین، ویژگی های خانوادگی، نابهنجاری کارکرد سیستم عصبی و آشفتگی های خلقی در بروز این اختلال در کودکان دخالت دارند.

زندگی برای کودکان و نوجوانان وسواسی چگونه است ؟

کودکان و نوجوانان وسواسی دچار این مشکلات هستند :

• چند پارگی در کارهای روزمره :

اختلال وسواس می تواند زندگی روزانه را برای کودکان و نوجوانان بسیار سخت و پر استرس کند . به هنگام صبح آنها احساس می کنند باید اعمال وسواسی شان را به درستی انجام دهند یا بقیه ی روز به خوبی پیش نخواهد رفت . در عصر آنها باید تمامی اعمال وسواسی شان را قبل از رفتن به رختخواب به پایان برسانند . بعضی از کودکان و نوجوانان به دلیل اختلال وسواس تا دیر وقت بیدار می مانند و روز بعد اغلب خسته اند .

• مشکلات در مدرسه :

اختلال وسواس می تواند بر انجام تکالیف خانه ، توجه در کلاس و حضور در مدرسه اثر بگذارد .

• شکایت های جسمانی :

فشار روحی ( استرس ) ، تغذیه نامناسب و یا کمبود خواب می تواند کودکان را از نظر جسمانی بیمار نماید.

• روابط اجتماعی :

فشار روحی ناشی از پنهان کردن اعمال وسواسی از همسن ها ، زمان صرف شده با وسواس های فکری و عملی و چگونگی عکس العمل دوستان آنها به رفتارهای مرتبط با اختلال وسواس می تواند بر دوستی ها اثر بگذارد .

• مشکلات مربوط به اعتماد به نفس :

کودکان و نوجوانان نگرانند که « دیوانه » باشند زیرا طرز فکر کردن آنها متفاوت از دوستان و خانواده شان است . اعتماد به نفس آنها می تواند به طور منفی تحت تاثیر قرار بگیرد زیرا اختلال وسواس منجر به شرمساری آنها شده یا در آنها احساس « عجیب و غریب بودن » یا « خارج از کنترل بودن » را ایجاد کرده است .

• مشکلات کنترل خشم :

این به دلیل این است که والدین در اطاعت از خواسته های مرتبط با وسواس کودک بی میل یا ناتوان هستند . حتی وقتی که والدین محدودیت های معقولی را اعمال کنند ، کودکان و نوجوانان وسواسی خشمگین و مضطرب می شوند .

چگونه می توان این اختلال را درمان کرد ؟

بهترین درمان برای افراد مبتلا به اختلال وسواس شامل ترکیبی از ۱ – درمان شناختی – رفتاری ۲-  دارو درمانی و ۳ – آموزش به والدین است .

یکی از بهترین روش های رواندرمانی در درمان اختلال وسواس ، درمان شناختی – رفتاری است . با استفاده از روش شناختی – رفتاری کودکان و نوجوانان وسواسی یاد می گیرند با به تدریج در قدمهای کوچک با ترس هایشان روبرو شوند و می آموزند تا خلاف آنچه را که اختلال وسواس به آنها می گوید ، انجام دهند . این درمان به آنها کمک می کند تا بفهمند که ترس های آنها به واقعیت نمی پیوندد و آنها می تواننند به احساس ترس عادت کنند یا خو بگیرند . برنامه درمان شناختی – رفتاری همراه با یک متخصص با تجربه باید انجام شود به عبارتی به عنوان بخشی از فرآیند درمان ، باید با کودک کار شود تا ماهیت این افکار تکراری را تغییر دهد .

پیشرفتهای دارویی در ۴۰ سال اخیر از این واقعیت خبر می دهد که اختلال وسواس فکری – عملی اختلالی است که زیربنای زیست شناختی دارد و این داروها می توانند در کاهش شدت افکار و احساساتی که رفتارهای اجباری را تحریک می کنند ، موثر باشند . صحبت کردن با یک روانپزشک در مورد داروها به عنوان یک گزینه ی درمانی برای کودک ارزشمند است .

والدین برای کمک به فرزند مبتلا به وسواس چه اقداماتی می توانند انجام دهند ؟

 ۱ – هرگز کودک را به خاطر عادت یا وسواسی که دارند مسخره نکنید.
۲ –  فرزندتان را ترغیب نکنید عادت یا رفتار وسواس آمیزش را تکرار کند، به این دلیل که فقط به او آرامش می‌دهد چون با گذشت زمان ترک آن رفتار دشوار خواهد بود. گاهی دیده شده مادر لباس و ملحفه‌های کودک را چندین بار می‌شوید تا ترس فرزندش را در این رابطه کم کند. اما این کار به مرور زمان بیماری او را تشدید می‌کند. بنابر این افکار کودک را نپذیرید و به او بگویید که این افکار تنها در ذهن اوست و در واقع اینگونه نیست.

۳- سعی نکنید با تنبیه بدنی او را مجبور به ترک عادت کنید.
۴- آنها را تشویق کنید ترس و عادت‌های خود را توضیح دهند
۵- جوی آرام و ایمن برای کودکتان فراهم کنید. هر مشکلی که می‌تواند روی او تأثیر بگذارد و استرس ایجاد کند مثل اختلافات خانوادگی، استرس و زورگویی را از او دور کنید. به کودک سخت نگیرید و کمال‌طلبی را کنار بگذارید. از کودک به اندازه سنش توقع داشته باشید.

۶-  به او اطمینان دهید که این افکار و عادات رایج‌اند و اکثر مردم تجربه آن را دارند.
۷ – به او بگویید که می‌دانید ترک کردن این عادات ابتدا کمی دشوار است. اما شما هم آماده‌اید که به او کمک کنید
۸ –  روش‌های آرامبخش را به آنها یاد دهید گرچه به کارگیری تکنیک آرامش نباید در زمان خاصی استفاده شود. در حالی که تلاش می‌کند عادتی را ترک کند، چون ممکن است این آرامش بعدا بخشی از عادات شود
۹-  به او اعتماد به نفس بدهید، بگویید که در هر حال دوستش دارید و از او بخواهید انرژی بیشتری برای ترک افکار وسواسی بگذارد.
۱۰ – الگو باشید. اگر خودتان مرتب از او می‌پرسید که در خانه را بسته یا تکالیفش را تمیز انجام داده، بدیهی است که او هم مانند شما وسواس پیدا می‌کند. اگر خودتان وسواسی هستید بهتر است اول برای درمان خودتان نزد روانپزشک بروید!

تهیه کننده : مژده پورحسین